CHIẾN THẮNG MTAO MXÂY
(Trích Đăm Săn -
Sử thi Tây Nguyên)
I. KIẾN THỨC CƠ BẢN
1. Về khái niệm sử thi
Sử thi là những tác phẩm tự sự dân
gian có quy mô lớn, sử dụng ngôn ngữ có vần, nhịp, xây dựng những hình tượng
nghệ thuật hoành tráng, hào hùng để kể về một hay nhiều biến cố lớn diễn ra
trong đời sống cộng đồng của cư dân thời cổ đại.
Có hai tiểu loại sử thi dân gian:
- Sử thi
thần thoại là loại sử thi kể về sự hình thành thế giới, sự
ra đời của muôn loài, sự hình thành các dân tộc, các vùng cư trú thời cổ đại
của họ hoặc cũng có khi kể về sự xuất hiện nền văn minh buổi đầu. Ở nước ta có
một số bộ sử thi tiêu biểu cho tiểu loại này như: Đẻ đất đẻ nước (Mường), Ẳm ệt
luông (Thái), Cây nêu thần (Mơ-nông),….
- Sử thi
anh hùng là những câu chuyện kể về cuộc đời và những chiến
công hiển hách của người anh hùng – người đại diện cao nhất cho sự giàu có,
quyền lực, sức mạnh và ước mơ của cộng đồng người thời cổ đại. Các tác phẩm
tiêu biểu trong tiểu loại này là: Đam Săn, Đăm Di, Xing Nhã, Khinh Dú (Ê- đê);
Đam Noi (Ba- na),…. Trong số những tác phẩm này thì tác phẩm được biết đến rộng
rãi và nổi tiếng hơn cả là sử thi Đam Săn.
2. Về đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây
Đoạn trích Chiến thắng Mtao Mxây thuộc
phần giữa của tác phẩm: Sau khi về làm chồng hai chị em tù trưởng Hơ Nhị và Hơ
Bhị, Đam Săn trở nên một tù trưởng giàu có và uy danh lừng lẫy. Các tù trưởng
Kên Kên(Mtao Grứ) và tù trưởng Sắt (Mtao Mxây) lừa lúc Đam Săn cùng các nô lệ
lên rẫy, ra sông lao động sản xuất đã kéo người tới cướp phá buôn làng của
chàng và bắt Hơ Nhị về làm vợ. Cả hai lần ấy Đam Săn đều tổ chức đánh trả và
chiến thắng, vừa cứu được vợ lại vừa sáp nhập được đất đai, của cải của kẻ địch
khiến cho oai danh của chàng càng lừng lẫy, bộ tộc càng giàu có và đông đúc
hơn.
Đoạn trích ngợi ca cuộc chiến đấu của Đam Săn. Đó là cuộc chiến
đấu vì danh dự, vì hạnh phúc gia đình và hơn nữa vì cuộc sống bình
yên và sự phồn vinh của thị tộc. Đoạn trích này tiêu biểu cho những đặc trưng
của thể loại sử thi anh hùng.
II. RÈN KĨ NĂNG
1. Tóm tắt diễn biến trận đánh theo đúng trật tự của các tình tiết
và sự kiện
a) Đam Săn đến nhà Mtao Mxây khiêu chiến nhưng Mtao Mxây còn bỡn
cợt chàng mà chưa chịu giao chiến ngay.
b) Bước vào cuộc chiến:
Hiệp đấu thứ nhất
- Hai bên lần lượt múa
khiên.
+ Mtao Mxây
múa trước: tỏ ra yếu ớt và kém cỏi
+ Đam Săn múa
khiên: tỏ ra mạnh mẽ, tài giỏi hơn
- Kết quả hiệp đấu: Mtao
Mxây chạy khắp nơi để tránh đường khiến Đam Săn múa.
Hiệp đấu thứ hai
- Đam Săn múa khiên: sức
mạnh như gió bão. Cây giáo đâm liên tiếp Mtao Mxây nhưng không thủng.
- Kết quả
+ Đam Săn nhờ
sự giúp đỡ của Ông Trời đã cắt được đầu của Mtao Mxây.
+ Dân làng
Mtao Mxây nhất loạt theo Đam Săn về ngôi làng mới.
2. Cuộc chiến giữa Đam Săn và Mtao Mxây là cuộc chiến tranh mang
tính chất thống nhất cộng đồng. Nó không phải là một cuộc chiến tranh xâm lược nhằm mục đích
tàn sát, cướp bóc và chiếm giữ. Chính vì thế mà thái độ của nô lệ ở cả hai phía
đối với việc thắng thua của hai tù trưởng cũng có những nét riêng:
- Ở phía Mtao Mxây: Sau
khi tù trưởng của mình thất bại, đông đảo nô lệ đều tâm phục và nghe theo lời
vị tù trưởng mạnh hơn (“không đi sao được!… người nhà giàu cầm đầu chúng tôi
nay đã không còn nữa”).Thái độ và hành động của đoàn người này chứng tỏ họ luôn
mơ ước được trở thành một tập thể giàu có và hùng mạnh.Họ luôn mơ ước có được
một người lãnh đạo dũng cảm, tài ba.
- Ở phía Đam Săn: Dân
làng tưng bừng náo nhiệt chào đón vị anh hùng của mình mới chiến thắng trở về.
Họ đi lại sửa soạn vui mừng tấp nập không chỉ để mừng buôn sóc được mở mang,
được hùng mạnh và giàu có mà còn để tiếp đón những người nô lệ mới bằng sự chân
thành và hoà hợp (“... Các chàng trai đi lại ngực đụng ngực. Các cô gái đi lại
vú đụng vú. Cảnh làng một tù trưởng nhà giàu trông sao mà vui thế!”).
3. Đoạn trích tuy miêu tả cuộc chiến tranh giữa các thị tộc trong
thời nguyên thuỷ, thế nhưng lại không chú trọng miêu tả cảnh chết chóc đau
thương. Trái lại, tác giả dân gian
chủ yếu miêu tả cảnh chiến thắng tưng bừng của phía Đam Săn. Cuộc chiến dừng
lại khi Mtao Mxây thất bại. Thế nhưng sự thất bại của Mtao Mxây không làm cho
dân làng lo sợ, hoang mang. Họ ngay lập tức theo về phía Đam Săn, hoà nhập với
cuộc đồng mới một cách rất tự nhiên. Dân làng của Đam Săn cũng vậy, họ đón tiếp
những người bạn mới rất chân tình. Không khí của buổi tiệc sau chiến thắng
tưng bừng náo nhiệt vui say không hề có một chút gợn nào. Lựa chọn cách
thể hiện nghệ thuật này, tác giả dân gian đã nhận ra tính tất yếu của
cuộc chiến tranh thị tộc – đó là cuộc chiến tranh không kìm hãm sự phát triển
của xã hội Ê-đê, mà trái lại, nó giúp những tập thể lẽ tẻ, rời rạc tập hợp
thành những tập thể lớn hơn, mạnh hơn. Và cũng chỉ như vậy, họ mới trở thành
một dân tộc trưởng thành thực sự. Cách lựa chọn để hiện nghệ thuật ấy cũng là
cách để dân gian ngợi ca tầm vóc và sứ mệnh lịch sử của người anh hùng. Chỉ có
những con người ưu tú của thời đại như vậy mới đủ sức đứng lên thống nhất các
thị tộc nhỏ lẻ lại với nhau, gom những thị tộc ấy lại thành một cộng đồng lớn
mạnh và giàu có.
4. Trong đoạn trích này, kiểu câu được dùng nhiều nhất là kiểu câu
có sử dụng biện pháp so sánh, ví von.Những câu ấy, hoặc chứa biện pháp so sánh kiểu tương đồng (chàng
múa trên cao, gió như bão; chàng múa dưới thấp, gió như lốc; đoàn người đông
như bầy cà tong, đặc như bầy thiêu thân, ùn ùn như kiến như mối...), hoặc so
sánh kiểu tăng cấp (Đam Săn múa khiên), cũng có trường hợp so sánh kiểu tương
phản (đối lập giữa cảnh múa khiên của Đam Săn và Mtao Mxây). Những câu văn theo
kiểu đòn bẩy này có giá trị rất lớn trong việc miêu tả nhân vật người anh hùng.
Nó khẳng định và nâng bổng lên tài năng, sức mạnh của Đam Săn – người anh hùng
uy danh lừng lẫy làm mờ đi cả sự giàu có và sức mạnh của kẻ thù.
Cần lưu ý thêm, nếu chúng ta tiến hành phân loại thì có thể thấy
rất rõ ràng: các hình ảnh, sự vật được đem ra để so sánh ở đây đều lấy ra từ
thế giới tự nhiên, từ vũ trụ. Như thế hàm ý của tác giả là muốn lấy vũ trụ để “đo”
kích cỡ, tầm vóc của nhân vật anh hùng. Thủ pháp nghệ thuật này là một thủ pháp
quen thuộc của sử thi. Nó giúp mang lại những giá trị thẩm mỹ rất đặc trưng cho
thể loại này: đặc trưng về sự trang trọng, hoành tráng và dữ dội.
5. Sự xuất hiện của Ông Trời (thần linh) và việc can thiệp của Ông
Trời vào chiến thắng của Đam Săn chứng tỏ ở thời kì ấy, con người và thần linh
gắn bó mật thiết với nhau. Hay nói cách khác, nó là dấu vết của tư duy thần thoại trong
sử thi, dấu vết của một xã hội chưa có sự phân hóa giai cấp rạch ròi. Tuy nhiên
cũng từ câu chuyện này có thể nhận thấy, dù có can thiệp vào công việc của con
người nhưng thần linh chỉ đóng vai trò là người “cố vấn”, “gợi ý” hành động chứ
không phải là người quyết định tối cao kết quả của cuộc chiến. Như vậy trong
mối quan hệ với các thần, người anh hùng vẫn giữ được vai trò quyết định và có
tính độc lập riêng. Sắp đặt câu chuyện theo kiểu như vậy cũng là một hình thức
đề cao vai trò của nhân vật anh hùng, đề cao tinh thần dân chủ của thời thị tộc
cổ xưa.
(Chỉnh sửa từ nguồn Internet)